Bullying στο σχολείο, ενδοσχολική βία ή σχολικός εκφοβισμός; Όπως και να το πούμε, πρόκειται για μια δυσάρεστη και στρεσογόνα κατάσταση για εκείνον που το δέχεται αλλά και τον περίγυρό του. Είτε είμαστε γονείς, είτε εκπαιδευτικοί, χρειάζεται να είμαστε σε εγρήγορση για να αντιμετωπίζουμε περιστατικά bullying που αφορούν τα παιδιά ή τους μαθητές μας. Για να γίνει αυτό αποτελεσματικά, το πρώτο βήμα είναι η σωστή ενημέρωση σχετικά με το τι είναι το school bullying, τις εκφάνσεις του προβλήματος και τους τρόπους αντιμετώπισης που έχουμε στα χέρια μας.
Σύμφωνα με τη Βικιπαιδεία, το μπούλινγκ “αναφέρεται στη σωματική και ψυχολογική κακοποίηση ή μείωση ασθενέστερων ατόμων σε μια ομάδα”.
Σε αυτό το άρθρο του Parents Hub, θα ασχοληθούμε με τo σχολικό εκφοβισμό. Θα διασαφηνίσουμε τον όρο και θα δούμε:
Το bullying είναι μία μορφή βίας. Προς ώρας δεν υπάρχει ένας επίσημος, νομικά κατοχυρωμένος ορισμός για το bullying. Τα στοιχεία που είναι απαραίτητα για να θεωρηθεί μία συμπεριφορά ως bullying, συνήθως συμπεριλαμβάνουν 1) Την επανάληψη (μία συμπεριφορά επαναλαμβανόμενη και όχι μεμονωμένη), 2) Την πρόθεση να προκληθεί συναισθηματική ή σωματική βλάβη στον άλλον, 3) Την ανισότητα ισχύος μεταξύ των δύο ατόμων (ή ομάδων).
Βάσει των παραπάνω στοιχείων, το bullying είναι μία εκούσια, βίαιη συμπεριφορά προς κάποιο πρόσωπο ή ομάδα συγκριτικά πιο αδύναμη.
Όταν αναφερόμαστε σε σχολικό bullying, εννοούμε το bullying που λαμβάνει χώρα στο σχολικό πλαίσιο.
(Πηγές: Antibullying Alliance, UK Government και NSPCC)
Υπάρχουν διάφορες κατηγοριοποιήσεις του school bullying, ανάλογα με το μέσο που χρησιμοποιείται, την παρατηρούμενη συμπεριφορά ή τις επιπτώσεις που έχει στο άτομο που το λαμβάνει. Εδώ θα εξετάσουμε κάποιες από τις πιο βασικές κατηγορίες.
Οι παρακάτω κατηγορίες δεν είναι αμοιβαία αποκλειόμενες και δεν είναι πάντα ξεκάθαρες. Για παράδειγμα, ένα παιδί μπορεί να λάβει ταυτόχρονα σωματικό, κοινωνικό και συναισθηματικό bullying.
Το bullying μέσω σωματικής βίας είναι ίσως το πιο εύκολο να παρατηρηθεί από το θύμα και άλλους μάρτυρες. Οι συμπεριφορές συχνά συμπεριλαμβάνουν οποιουδήποτε είδους φυσικά επιθετική συμπεριφορά, όπως:
Το bullying μέσω λεκτικής βίας αφορά την χρήση λόγου με πρόθεση τον εκφοβισμό και συμπεριλαμβάνει πράξεις όπως:
Το Bullying μέσω συναισθηματικής βίας αναφέρεται στον συναισθηματικό εκφοβισμό ενός ατόμου, μέσω των παρακάτω συμπεριφορών:
Το bullying μέσω κοινωνικής βίας έχει σκοπό την πρόκληση βλάβης στις κοινωνικές σχέσεις και συναναστροφές του ατόμου. Συχνά χρησιμοποιεί μεθόδους λεκτικού και συναισθηματικού bullying. Κάποια παραδείγματα συμπεριλαμβάνουν:
Το bullying μέσω σεξουαλικής βίας αναφέρεται στην άσκηση δύναμης και βίας με στόχο τη σεξουαλική συναναστροφή ή την χρήση του ατόμου με σεξουαλικές προθέσεις. Κάποιες κοινές συμπεριφορές συμπεριλαμβάνουν:
Τέλος, το cyber bullying είναι bullying που πραγματοποιείται διαδικτυακά. Μπορεί να ανήκει σε οποιαδήποτε από τις παραπάνω κατηγορίες. Σε αντίθεση με το bullying που γίνεται στο φυσικό μας περιβάλλον, το cyber bullying μπορεί να μας ακολουθεί παντού, όσο έχουμε πρόσβαση στις ηλεκτρονικές μας συσκευές και το διαδίκτυο. Κάποιες μέθοδοι ηλεκτρονικής βίας συμπεριλαμβάνουν:
Το λεκτικό, συναισθηματικό και κοινωνικό bullying είναι συχνά πιο έμμεσες μορφές bullying και είναι δυσκολότερο για το θύμα να τις αντιληφθεί και να τις καταγγείλει.
Το ρατσιστικό, σεξουαλικό, ομοφοβικό bullying και το bullying εστιασμένο στην αναπηρία αποτελούν εγκλήματα μίσους και διώκονται ποινικά.
Το σχολικό bullying (εκφοβισμός) είναι μία μόνο μορφή ενδοσχολικής βίας. Άλλες μορφές ενδοσχολικής βίας συμπεριλαμβάνουν τους καβγάδες (λεκτικής ή σωματικής φύσεως), επιθέσεις, συμμορίες, εγκλήματα μίσους και χρήση όπλων (πχ μαχαίρια). Όπως είπαμε παραπάνω, η διαφορά μεταξύ του bullying και άλλες μορφές βίας, είναι πως το bullying είναι μία επαναλαμβανόμενη, επιθετική συμπεριφορά με πρόθεση να προκαλέσει κακό σε κάποιον συγκριτικά αδύναμο.
Αντιθέτως, άλλες μορφές βίας μπορεί να είναι μεμονωμένα περιστατικά μεταξύ ατόμων ίσης ισχύος.
(Πηγή: Council of Europe)
Συμπεριφορές σχολικού εκφοβισμού επεμβαίνουν άμεσα με όλα τα παραπάνω δικαιώματα του παιδιού. Βάσει της ίδιας Σύμβασης, τα σχολεία έχουν καθήκον να προστατεύουν τα παιδιά από κάθε μορφή βίας (συμπεριλαμβανομένου του μπούλινγκ).
Οι έρευνες για τον σχολικό εκφοβισμό δείχνουν πως ο μισός μαθητικός πληθυσμός δεκατριών έως δεκαπέντε ετών παγκοσμίως έχει δεχθεί κάποιου είδους σχολική βία. Ένας στους τρεις εφήβους έχει δεχθεί bullying ή έχει συμμετάσχει σε καβγά. Περισσότερα από επτακόσια εκατομμύρια παιδιά παγκοσμίως δεν έχουν νομική κάλυψη από τιμωρητικές προσεγγίσεις των σχολείων.
(Πηγή: Unicef Report, 2018)
Κάποια από τα σημάδια του bullying συμπεριλαμβάνουν:
Φυσικά και το κάθε παιδί είναι διαφορετικό και μπορεί να παρουσιάζει μία ή περισσότερες από αυτές τις ενδείξεις. Μπορεί να τις παρουσιάζει σε μεγαλύτερη ή μικρότερη ένταση.
Το school bullying δείχνει να μειώνεται, όσο η ηλικία του παιδιού μεγαλώνει. Όσον αφορά τις μορφές bullying, το σωματικό bullying μειώνεται με την ηλικία, ενώ το κοινωνικό, συναισθηματικό, σεξουαλικό, λεκτικό και ηλεκτρονικό, αυξάνονται, με κορύφωση τις ηλικίες 11-15 χρονών.
Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας δεν έχουν ακόμα καλά αναπτυγμένες τις κοινωνικο-συναισθηματικές τους δεξιότητες και περιστατικά bullying είναι αρκετά συχνά.
Ο ρόλος των παιδαγωγών και δασκάλων είναι κομβικός στη θετική διαμεσολάβηση και επίλυση προβλημάτων, τον παραδειγματισμό μέσω επανάληψης και παιχνιδιού, τις ασκήσεις συναισθηματικής νοημοσύνης, την ανάπτυξη του συναισθηματικού λεξιλογίου των παιδιών, ασκήσεις μοιράσματος και το συνεργατικό παιχνίδι. Εκφοβισμός που προέρχεται από τους παιδαγωγούς προς τα παιδιά, συχνά με το πρόσχημα των πειθαρχικών μεθόδων διαπαιδαγώγησης, είναι εξίσου συχνός.
Στο Δημοτικό τα περιστατικά bullying είναι μειωμένα σχετικά με το Νηπιαγωγείο. Τα είδη bullying που παρατηρούνται συχνότερα αφορούν σωματικό bullying στις μικρότερες τάξεις, λεκτικό αλλά και συναισθηματικό.
Στην εφηβεία τα παιδιά στρέφονται περισσότερο στο cyberbullying, λόγω της αυξημένης χρήσης του διαδικτύου. Το λεκτικό, κοινωνικό, συναισθηματικό και σεξουαλικό bullying είναι επίσης πιο έντονα. Το bullying φαίνεται να έχει την μεγαλύτερη συχνότητα γύρω στα 13 με 14 χρόνια.
Οποιοδήποτε παιδί μπορεί να πέσει θύμα bullying, ιδιαίτερα όταν ο θύτης το αντιλαμβάνεται ως διαφορετικό από τον ίδιο σε κάποιον τομέα, για παράδειγμα λόγω εμφανισιακών χαρακτηριστικών, στοιχείων της προσωπικότητάς του, το φύλο του, τον σεξουαλικό του προσανατολισμό, την οικογενειακή του κατάσταση, την εθνικότητά του, και άλλα.
Το bullying μπορεί να ασκείται από άλλα παιδιά, συνήθως ίδιας ή μεγαλύτερης ηλικίας από το θύμα.
Το school bullying μπορεί επίσης να ασκείται από ενήλικες του σχολικού πλαισίου, για παράδειγμα δασκάλους, καθηγητές και άλλο διδακτικό και μη προσωπικό που έρχεται σε επαφή με τους μαθητές.
Συχνά το bullying δεν λαμβάνει χώρα σε μία γραμμική δυαδική σχέση, αλλά μέσα σε περίπλοκες δυναμικές μίας ομάδας ή ενός κοινωνικού συνόλου. Σε αυτήν την περίπτωση, άτομα της ομάδας μπορεί να έχουν διαφορετικούς ρόλους:
Ο διαχωρισμός αυτός είναι βοηθητικός ως προς την αντιμετώπιση του bullying.
Φαίνεται πως είναι πιο αποδοτικό το να εστιάζουμε στην αλλαγή των δυναμικών της ομάδας και των ρόλων τους, αντί να εστιάζουμε αποκλειστικά στην αλλαγή συμπεριφοράς του θύτη.
Οι έρευνες για τον σχολικό εκφοβισμό δείχνουν πως οι επιπτώσεις του για το θύμα είναι έντονες σε τομείς κοινωνικής, συναισθηματικής και γνωστικής ανάπτυξης, συμπεριλαμβανομένων διαταραχών ψυχικής υγείας (π.χ. κατάθλιψη και άγχος), προβλημάτων υγείας, χαμηλών ακαδημαϊκών επιδόσεων και σχολική αποφυγή.
Στις χειρότερες περιπτώσεις, το school bullying μπορεί να οδηγήσει το θύμα σε μακροχρόνιες ψυχικές διαταραχές, δυσκολίες κοινωνικής ένταξης και λειτουργικότητας ως ενήλικες και αυτοτραυματισμό ή αυτοκτονικές απόπειρες.
Ο σχολικός εκφοβισμός έχει επιπτώσεις και για τον θύτη, με υψηλότερες πιθανότητες για προβλήματα ψυχικής υγείας (κυρίως εξωτερικευμένων δυσκολιών συμπεριφοράς), για χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών ουσιών, για παραβατική δραστηριότητα, για δυσκολία στην σύναψη και διατήρηση σχέσεων, δυσκολίες κοινωνικής ένταξης και λειτουργικότητας ως ενήλικες και κακοποιητικές συμπεριφορές μετέπειτα στη ζωή τους.
Παρατηρητές του bullying επηρεάζονται και αυτοί, συχνά εμφανίζοντας δυσκολίες ψυχικής υγείας και σχολική αποφυγή.
Ταυτόχρονα, πλήττει την αίσθηση του “ανήκειν” στο κοινωνικό σύνολο, που τα παιδιά και οι έφηβοι χρειάζονται για να μπορέσουν να συνδεθούν κοινωνικά και να ακμάσουν γνωστικά. Όπως κάθε μορφή βίας, έτσι και το bullying, είναι επιβλαβές για όλους. Μάλιστα, κανείς μπορεί να διαπιστώσει ότι οι επιπτώσεις του bullying στην ψυχική υγεία, την κοινωνικο-συναισθηματική ανάπτυξη, την σχολική συμμετοχή, την ακαδημαϊκή καταξίωση και την μετέπειτα πορεία στην ενήλικη ζωή, είναι παρόμοιες, τόσο για τον θύτη, όσο και για το θύμα. Εάν κοιτάξουμε πιο προσεκτικά και κάνουμε ανάλυση της κατάστασης του κάθε ατόμου, ο διαχωρισμός θύτη-θύματος είναι κάπως ασαφής. Ο θύτης bullying συνήθως έχει δεχθεί κάποια μορφή βίας (συμπεριλαμβανομένου του bullying), που τον οδήγησε να γίνει θύτης. Αντίστοιχα το θύμα bullying, συχνά καταλήγει να γίνεται θύτης ο ίδιος.
Λόγω του παραπάνω, ο πιο αποδοτικός τρόπος επίλυσης περιστατικών bullying στο σχολικό πλαίσιο για την επιτυχή μακροπρόθεσμη αντιμετώπιση και πρόληψη του bullying είναι η προσέγγιση της restorative justice (αποκαταστατική δικαιοσύνη) με τεχνικές όπως οι παρακάτω:
Εάν διαπιστώσετε πως το παιδί σας έχει πέσει θύμα μπούλινγκ, είναι απαραίτητο να διατηρήσετε την ψυχραιμία σας και να μην του μεταδώσετε περισσότερη αναστάτωση από αυτήν που ήδη πιθανώς να έχει. Τα ακόλουθα βήματα θα σας βοηθήσουν να λάβετε δράση με ήρεμο και συστηματικό τρόπο, ώστε να διαχειριστείτε πρακτικά το περιστατικό, να φροντίσετε την κοινωνικο-συναισθηματική υγεία του παιδιού σας και να το θωρακίσετε από μελλοντικά συμβάντα.
Εάν υποψιαστείτε ότι το παιδί σας είναι θύμα bullying, το πρώτο βήμα είναι να του μιλήσετε ανοιχτά για αυτό. Κάντε μία ανοιχτή συζήτηση περί bullying, εξηγήστε τι σημαίνει με μερικά παραδείγματα, και ρωτήστε αν του έχει συμβεί ποτέ κάτι από αυτά.
Καθησυχάστε το πως δεν είναι δικό του λάθος, πως έκανε το σωστό που σας μίλησε και πως δε θα βρεθεί σε μπελάδες. Συντονιστείτε με τις ανάγκες του και προσφέρετέ του ευκαιρίες για χαλάρωση, παιχνίδι και ευχάριστες δραστηριότητες.
Επενδύστε στην συναισθηματική σας επανασύνδεση και φροντίδα, που πιθανώς τα έχει ανάγκη περισσότερο από άλλοτε. Προσφέρετέ του σταθερότητα και ρουτίνα, και περιορίστε μη αναγκαίες αλλαγές στο πρόγραμμά σας ή το περιβάλλον σας. Περάστε ποιοτικό χρόνο μαζί και δώστε του την ασφάλεια που χρειάζεται.
Εάν το bullying συμβαίνει στον χώρο του σχολείου ή εκτός σχολείου (φυσικά ή διαδικτυακά) με παιδιά του σχολείου, μιλήστε στην διεύθυνση του σχολείου. Εάν έχετε αποδεικτικά (π.χ. μηνύματα) πάρτε τα μαζί σας και μοιραστείτε τα.
Περιγράψτε με λεπτομέρειες το αντίκτυπο που είχε στο παιδί σας, σωματικά, συναισθηματικά, κοινωνικά, γνωστικά, συμπεριφορικά. Απαιτήστε την ανταπόκρισή τους και ρωτήστε τους τι βήματα θα κάνουν για να διευθετήσουν το θέμα. Ζητήστε νέα συνάντηση ανασκόπησης σε μερικές εβδομάδες.
Εάν το bullying συνεχίζεται, δεν μείνετε ικανοποιημένοι με τον χειρισμό του σχολείου ή δεν υπάρξει καμία ανταπόκριση, μπορείτε να κάνετε επίσημη γραπτή διαμαρτυρία προς το σχολείο ή να απευθυνθείτε στη διοίκηση του σχολείου.
Σε κάθε περίπτωση, συνεχίστε να διατηρείτε αρχείο με τα περιστατικά bullying και τις αντιδράσεις του παιδιού σας.
Παιδιά με υψηλή αυτοεκτίμηση και καλές κοινωνικές δεξιότητες είναι ικανά να διαχειριστούν περιστατικά bullying πιο αποτελεσματικά. Αφιερώστε χρόνο σε δραστηριότητες ενδυνάμωσης των κοινωνικών δεξιοτήτων του παιδιού, συμπεριλαμβανομένων ασκήσεων επίλυσης συγκρούσεων.
Ασκήσεις συναισθηματικής νοημοσύνης και ενσυναίσθησης συνδέονται με τις κοινωνικές δεξιότητες και τις ενισχύουν, όπως:
Η εξάσκηση αυτή μπορεί να γίνει με role play, παιχνίδια με κούκλες / κουκλοθέατρο, ζωγραφική, υποθετικά ή ρεαλιστικά σενάρια, και άλλους δημιουργικούς τρόπους. Βιβλία και κάρτες συναισθηματικής νοημοσύνης είναι εξίσου βοηθητικά.
Δραστηριότητες που ενισχύουν την αυτοεκτίμηση του παιδιού είναι σημαντικές και απαραίτητες για να νιώθει το παιδί τον έλεγχο της κατάστασης και την σιγουριά να υπερασπιστεί τον εαυτό του και να ζητήσει βοήθεια με κατάλληλο τρόπο.
Τέλος, μπορείτε να κάνετε εξάσκηση σε συγκεκριμένες φράσεις που μπορούν να χρησιμοποιούν τα παιδιά σε αντίστοιχα σενάρια, για παράδειγμα “Σταμάτα/ Αυτό που λες δεν είναι όμορφο / Θα σε παρακαλούσα να μη μου μιλάς έτσι / Δε θέλω να μου μιλάς / Σε παρακαλώ να φύγεις/ Δεν δέχομαι να μου μιλάνε άσχημα” κλπ.
Το bullying μπορεί να είναι ιδιαίτερα ψυχοφθόρο για το παιδί αλλά και για τους γονείς. Μπορεί να επαναφέρει στην επιφάνεια προηγούμενα περιστατικά bullying για το παιδί αλλά και για τους γονείς, παιδικά τραύματα και άλλες προσωπικές δυσκολίες, κοινωνικής φύσεως ή ψυχικής υγείας. Μην νιώσετε ότι πρέπει να το αντιμετωπίσετε μόνοι σας.
Σχολικοί ψυχολόγοι ή σύμβουλοι και παιδοψυχολόγοι είναι κάποιες από τις ειδικότητες που μπορούν να σας βοηθήσουν αποτελεσματικά στην διαχείριση των περιστατικών, τόσο από πρακτικής πλευράς, όσο και από κοινωνικο-συναισθηματικής πλευράς.
Επιπρόσθετα με τις παραπάνω δράσεις, βεβαιωθείτε πως έχετε ενεργοποιημένα όλα τα απαραίτητα μέτρα ασφαλείας και parental controls στις εφαρμογές και τις πλατφόρμες που χρησιμοποιεί το παιδί σας. Βεβαιωθείτε πως το παιδί γνωρίζει πώς να κάνει “report” και “block” σε όποιον στέλνει ανεπιθύμητα μηνύματα.
Μην λάβετε ριζικά μέτρα, όπως την κατάσχεση ηλεκτρονικών συσκευών – δεν θα επιλύσουν το πρόβλημα και πιθανώς να δημιουργήσουν επιπρόσθετη ανασφάλεια και αναστάτωση στο παιδί. Ενημερωθείτε σε βάθος για την καλύτερη προσέγγιση ως προς τα μέτρα διαδικτυακής προστασίας που μπορείτε να λάβετε για το παιδί σας.
Στην ιστοσελίδα της ελληνικής αστυνομίας αναγράφεται ότι “Τα περισσότερα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού δεν αποτελούν αδικήματα παρά την επιβαρυντική για τον ψυχισμό των παιδιών φύση τους. Ωστόσο πρέπει να απευθυνθείτε στην Αστυνομία εάν το παιδί σας γίνεται θύμα:
(πηγή: Ελληνική Αστυνομία)
Όλο και περισσότεροι οργανισμοί και φιλανθρωπικές οργανώσεις εστιάζουν στο θέμα του bullying και προσφέρουν υλικό, σεμινάρια και άλλα βοηθήματα για γονείς, εκπαιδευτικούς και παιδιά. Είναι καλή ιδέα να ενημερωθείτε σχετικά, ακόμα και αν το παιδί σας δεν έχει βιώσει κάποιο περιστατικό bullying.
Είναι επίσης βοηθητικό να λάβετε εθελοντική δράση σε κάποια από τις πολλές πρωτοβουλίες που υπάρχουν, ιδανικά μαζί με το παιδί σας. Έτσι, θα το βοηθήσετε να προετοιμαστεί κατάλληλα για κάποιο μελλοντικό περιστατικό, θα αυξήσετε τις γνώσεις και τις δεξιότητές του, ενώ παράλληλα θα προσφέρετε πολύτιμη βοήθεια σε παιδιά που το έχουν ανάγκη.
Μία από τις μεγαλύτερες anti-bullying οργανώσεις στην Ελλάδα είναι το Stop Bullying (Δίκτυο Πρόληψης και Αντιμετώπισης των Φαινομένων Σχολικής Βίας και Εκφοβισμού).
Το Χαμόγελο του Παιδιού έχει επίσης κάποιες σχετικές δράσεις.
Τοπικοί Δήμοι και Κοινότητες αναλαμβάνουν συχνά τις δικές τους τοπικές δράσεις.
Στα σχολεία, διάφορες δράσεις και πρωτοβουλίες της ελληνικής και ευρωπαϊκής σκηνής έχουν στόχο την ενημέρωση, ενεργοποίηση και ενδυνάμωση των μαθητών κατά του μπούλινγκ. Για παράδειγμα,στα πλαίσια του προγράμματος “FREE TO SPEAK, SAFE TO LEARN – Democratic Schools for All” (“Ελεύθεροι να μιλήσουμε, ασφαλείς να μάθουμε -Δημοκρατικά σχολεία για όλους”) του Συμβουλίου της Ευρώπης (Council of Europe), συμμετέχουν τρία ελληνικά σχολεία στον Αυλώνα και στην Θεσσαλονίκη, ηλικιών από πέντε έως δεκαεννέα ετών.
Εάν το bullying συμβαίνει στον χώρο του σχολείου ή εκτός σχολείου (φυσικά ή διαδικτυακά) με παιδιά του σχολείου, μιλήστε στην διεύθυνση του σχολείου. Εάν έχετε αποδεικτικά (π.χ. μηνύματα) πάρτε τα μαζί σας και μοιραστείτε τα. Αν το παιδί σας είναι θύμα επιθέσεων, κλοπών, επίμονων απειλών ή συμπεριφορών που υποκινούνται από μίσος ή προκατάληψη, απευθυνθείτε στην αστυνομία.
H νομική αντιμετώπιση του bullying είναι πολυσύνθετη που εξαρτάται από παράγοντες όπως η ηλικία του “δράστη”, το μέρος στο οποίο έλαβε χώρα και το είδος του bullying. Αφορά και τους εκπαιδευτικούς που είχαν την εποπτεία των μαθητών εκείνη την ώρα.
Υπάρχουν διάφορες κατηγοριοποιήσεις του school bullying, ανάλογα με το μέσο που χρησιμοποιείται, την παρατηρούμενη συμπεριφορά ή τις επιπτώσεις που έχει στο άτομο που το λαμβάνει, πχ σωματικό, λεκτικό, συναισθηματικό, κοινωνικό, λεκτικό, και ηλεκτρονικό.
Ο πιο αποδοτικός τρόπος επίλυσης περιστατικών bullying στο σχολικό πλαίσιο για την επιτυχή μακροπρόθεσμη αντιμετώπιση και πρόληψη του bullying είναι η προσέγγιση της restorative justice (αποκαταστατική δικαιοσύνη) με τεχνικές όπως η διαμεσολάβηση για τη θετική επίλυση της διαμάχης, η ενίσχυση των κοινωνικών δεξιοτήτων των παιδιών, και άλλα.
